Gespreid leiderschap als oplossing voor uitdagingen in het Vlaamse onderwijs

Genghis Khan, Napoleon, Caesar, Alexander de Grote, Martin Luther King, Gandhi, Franklin D. Roosevelt, Nelson Mandela, ... Deze leiders waren in staat om hun volgelingen aan te zetten tot grootse dingen. In mijn ogen is dit niet anders voor het onderwijs. Dag in dag uit geven we leiding aan een groot aantal leerlingen. Het doel is om deze jongeren zodanig te inspireren en te begeleiden in hun ontplooiing tot wereldburgerschap in al haar facetten.

Als we naar de kern kijken, dan is 'leiden' van oorsprong een woord dat synoniem staat met 'gidsen' en 'richting geven'. In deze context kunnen we leiderschap het best omschrijven als 'een beïnvloedingsproces tussen leider en volgers waarbij karaktereigenschappen en gedrag van de leider doorslaggevend zijn' (Day & Antonakis, 2012). Verder is het noemenswaardig om leiders te omschrijven als 'change agents' wier gedrag de anderen eerder positief beïnvloedt (Bass, 1990).

Het is inmiddels 13 jaar geleden dat ik mijn intrede deed in het onderwijs. Door de jaren heen ben ik frequent geconfronteerd met leiders. Leiders geven leiding op basis van leiderschapscapaciteiten die ze bezitten of zouden moeten bezitten. Volgens de theorie zijn leiders degenen die inspireren en empoweren.

In de loop der jaren heb ik mezelf meerdere keren afgevraagd: wat betekent leiderschap daadwerkelijk binnen het onderwijssysteem? Gaat leiderschap louter over het bekleden van een bepaalde positie en het hebben van het laatste woord? Betekent leiderschap in de schoolse context dat je uitvoert wat je meerdere (directie, netwerkdirecteurs, raad van bestuur, ...) opdraagt? Het zoeken naar "ware" leiderschap in de context van het onderwijs, waarbij de leerlingen centraal staan, is het doel van mijn professionalisering.

In mijn context waren en zijn de verschillende leiders divers in opvattingen en handelen. Wat zeer opmerkelijk is, is dat volgens mijn ervaringen leiderschap eerder als autoritair gedrag werd beschouwd. In mijn huidige school is dit niet anders. De collega's met wie ik in aanraking kwam, handelden als het ware als een politieagent of marechaussee. Om het gedrag of de handelswijze te definiëren gebruik ik het woord 'repressie'. Een instrument als Smartschool werd voortdurend gebruikt als bewijslast. Een leerling verwijderen van school kan en kon alleen als er voldoende bewijslast in het befaamde 'dossier' stond of staat. Leerlingen die mondig zijn, worden als druk, brutaal en opstandig beschouwd.

Frappant is dat ik dezelfde leerlingen eerder als intrigerend ervaar. Ik zie deze jongeren eerder als energiek en nieuwsgierig, en geen genoegen nemend met een 'nee' als antwoord. In mijn ogen zijn de jongeren niet de jongeren die wij als volwassenen waren in hun leeftijdscategorie. De autoritaire stijl die onze leerkrachten hanteerden en die wij door onze ouders als normaal ervoeren, is niet meer van deze tijd. Of deze gehanteerde stijl toentertijd juist was, moet blijken.

Volgens mijn visie is leiderschap niet het bezetten van een bepaalde "machtspositie". Leiderschap gaat enerzijds om anderen te inspireren en bij te dragen aan het ontplooien, begeleiden en versterken van jezelf en betrokkenen. Een leiderschapsfunctie uitoefenen wil eveneens zeggen dat je een motivator bent, waarbij het écht luisteren naar de behoeften van anderen eerder de regel is dan een uitzondering.

In de rol van leerkracht omvat leiderschap de cruciale menselijke en ondersteunende aspecten die essentieel zijn voor de ontwikkeling van jongeren in onze complexe hedendaagse samenleving. Het onderwijs, dat ook te maken krijgt met deze complexiteit, moet niet alleen focussen op het overbrengen van kennis en vaardigheden maar ook op het creëren van een omgeving waarin empathie, respect, vertrouwen, en zorg voor elkaar centraal staan. Deze waarden mogen nooit als secundair beschouwd worden.

Als onderwijsprofessionals dragen we de verantwoordelijkheid om een veilige omgeving te waarborgen waarin leerlingen zelfvertrouwen en een eigen identiteit kunnen ontwikkelen. Dit vereist een multidimensionale benadering van professionalisering, waarbij het verkennen van leiderschapsaspecten in de context van leidinggeven essentieel is. Het is cruciaal om zelfreflectie toe te passen op de eigen leiderschapsstijl en die van collega’s te onderzoeken.

Dit onderzoek streeft ernaar een bijdrage te leveren aan de aanpak van problematieken die mogelijk over het hoofd worden gezien of bewust worden vermeden. Door als een change agent op te treden, is mijn doel om bij te dragen aan de ontwikkeling van een innovatief onderwijslandschap dat de nadruk legt op zowel academische als persoonlijke groei van leerlingen.

Het is opmerkelijk dat wanneer je de tijd neemt om naar de leerlingen te luisteren en een oplossingsgerichte houding aanneemt, dit resulteert in ongekende positiviteit. Het verdient vermelding dat deze acties niet altijd gunstig worden ontvangen door leidinggevenden. In feitelijke cijfers vertaalt dit zich naar 18 scholen over een periode van 13 jaar, waarvan slechts drie leidinggevenden in al deze onderwijsinstellingen dit type leiderschap als positief hebben ervaren. Het hoogtepunt in deze context is dat een leidinggevende een formeel gesprek aangaat om te benadrukken dat het verontrustend is dat leerlingen gehoorzaamheid en bereidheid tonen jegens de desbetreffende leerkracht (ik), terwijl dit bij andere docenten niet het geval is.

Volgens mijn visie ligt de kern van het probleem bij het type leiderschap waarmee de leerlingen worden geconfronteerd. In het huidige onderwijssysteem en de daarmee gepaard gaande uitdagingen, tracht ik met behulp van dit onderzoek aan te tonen dat 'gespreid leiderschap' een effectieve aanpak kan zijn voor de problemen binnen het Vlaamse onderwijs.

Door gespreid leiderschap te verankeren in het onderwijssysteem met de nadruk op het inspireren van leerlingen in plaats van louter kennisoverdracht, kan er een paradigmaverschuiving plaatsvinden in het onderwijslandschap. Dit vereist echter een verandering in de visie van het onderwijssysteem, weg van louter cijfermatige voorstellingen. Zoals eerder aangegeven is leiderschap het aanzetten en inspireren tot grootse zaken. Is het niet op dat niveau dat het schoentje knelt?

Het is fascinerend te observeren dat een toewijding aan het luisteren naar leerlingen en het hanteren van een oplossingsgerichte benadering leidt tot een opmerkelijke positiviteit. Echter, het is verontrustend dat dergelijke initiatieven niet altijd op waardering kunnen rekenen vanuit de leidinggevende hoek. Een onderzoek over 18 scholen gedurende 13 jaar laat zien dat slechts drie leidinggevenden dit soort leiderschap positief beoordeelden. Deze discrepantie benadrukt een essentieel probleem binnen het huidige onderwijssysteem, vooral met betrekking tot de waardering en implementatie van leiderschapsstijlen.

De zorg die wordt uitgesproken over de gehoorzaamheid en bereidheid van leerlingen jegens bepaalde leerkrachten, terwijl anderen dat niet ervaren, wijst op een dieper liggend vraagstuk over leiderschapspercepties en -waarden. Dit brengt ons bij het concept van 'gespreid leiderschap', dat potentieel biedt als oplossing voor de uitdagingen binnen het Vlaamse onderwijssysteem. Door de nadruk te leggen op het inspireren van leerlingen, in plaats van enkel op de overdracht van kennis, kan 'gespreid leiderschap' een verschuiving teweegbrengen in de manier waarop onderwijs wordt benaderd en gewaardeerd.

Een dergelijke verschuiving vereist echter een fundamentele heroverweging van het huidige onderwijssysteem, dat vaak te veel nadruk legt op cijfermatige resultaten. Echt leiderschap gaat over het inspireren en motiveren tot het bereiken van grootsheid, zowel op academisch als persoonlijk vlak. Het probleem lijkt dan ook te liggen in een gebrek aan erkenning en implementatie van deze vorm van leiderschap binnen het onderwijssysteem.

Deze observaties en analyses suggereren dat er een dringende behoefte is aan een nieuwe visie op onderwijs en leiderschap. Een visie die ruimte biedt voor een meer inclusieve en motiverende benadering, waarbij leerlingen zich gehoord en gewaardeerd voelen. Dit vraagt om een cultuurverandering binnen scholen en onderwijsinstellingen, waarbij leidinggevenden en leerkrachten samenwerken om een omgeving te creëren die niet alleen kennisoverdracht waardeert, maar ook de persoonlijke groei en ontwikkeling van elke leerling.